Đền Bà Men (phường Hùng Thắng, TP Hạ Long) còn có tên chữ là Đức Chúa Bà, thờ bà Men -nữ thần chủ của đền. Theo lưu truyền của ngư dân trong vùng Vịnh Hạ Long và Cát Bà thì xưa kia, vào một ngày cuối đông, có một nhóm 6 phụ nữ cùng đi trên một chiếc thuyền. Đang khi trời yên, mặt biển nổi lên một cơn sóng lớn cuốn cả thuyền và người ra biển. Những người phụ nữ này được cho là “thác” vào giờ thiêng, xác các bà trôi dạt ra vùng biển Hạ Long, Cát Bà và được ngư dân mai táng, lập miếu thờ ở 6 nơi. Bà Men là một trong số đó, xác bà trôi vào vụng nước đảo Đầu Bê, Vịnh Hạ Long và được lập miếu thờ và suy tôn là nữ thần bảo hộ cho ngư dân đi biển rất linh ứng.

Đua thuyền chải trong lễ hội đền Bà Men năm 2012. Ảnh: Trần Minh

Cũng theo lời kể của ngư dân trên địa bàn, đặc biệt là ông Nguyễn Văn Miên, thủ nhang trông coi đền thì đền được xây dựng cách ngày nay khá lâu. Đền hiện nay có kiến trúc kiểu chữ chữ T. Hiện nay, trong đền ngoài tượng Bà Men còn có tượng các vị thánh Mẫu, tượng quan lớn tam phủ, tượng Phật. Như vậy, đền Bà Men là một di tích tín ngưỡng dân gian do ngư dân trong vùng tự đứng ra xây dựng, mang bản chất của việc thờ “Nữ thần”, “Mẫu thần”, “Thuỷ thần” thuộc tín ngưỡng thờ thần của người Việt, về sau mới có sự phát triển thêm với việc kết hợp thờ Phật.

Ngư dân trong vùng vịnh Hạ Long, Cát Bà vẫn thường tổ chức lễ hội đền hàng năm vào ngày 19 và 20 tháng giêng âm lịch (tục truyền là ngày hoá của bà) để tưởng nhớ đến công đức của bà và cầu xin bà phù hộ độ trì cho gia đình, người thân bình an, khoẻ mạnh, năm mới được may mắn, thuận chèo mát mái, trời yên bể lặng, đánh bắt được nhiều tôm cá, tránh được tai ương, gió bão. Cuối năm vào tháng chạp, thường dâng lễ tạ với hàm ý trả ơn vị thần đền đã che chở bảo hộ cho gia đình làm ăn phát đạt trong năm cũ.

Chuẩn bị cho lễ hội, ngư dân quanh vùng thường tự đến dọn dẹp vệ sinh tại đền. Trước ngày tế lễ, chủ tế phải ăn chay, kiêng kỵ và tắm gội sạch sẽ. Trong những ngày diễn ra lễ hội, ngoài việc tế lễ trong đền, ngư dân trong vùng thường tổ chức đá bóng trên bãi cát, thi bơi chải bằng thuyền rồng tại vụng nước trước cửa đền. Thuyền ngư dân đậu hai bên để cổ vũ cho các đội bơi. Hàng năm thường có 4 đội tham gia thi bơi chải gồm Vạ Giá (Cửa Vạn), Cống Đầm - Kỳ Đà, Hà Nam (Quảng Yên) và Cao Minh (Cát Bà, Hải Phòng). Đội nào thắng trong cuộc đua thuyền sẽ được trao thưởng trang trọng tại đền. Phần thưởng thường là một khoản tiền thưởng tượng trưng. Thú vị là đội thắng hay thua đều vui vẻ bắt tay nhau hẹn đến mùa hội sang năm. Theo quan niệm của ngư dân, đội nào thắng trong cuộc đua thuyền, năm đó ngư dân nơi đó sẽ gặp nhiều may mắn, đánh bắt được nhiều hải sản.

Đền Bà Men nằm trong vùng bảo vệ tuyệt đối của di sản Vịnh Hạ Long. Do toạ lạc nơi đầu sóng, ngọn gió với khí hậu khắc nghiệt của biển cả, thường xuyên chịu tác động của giông bão, thuỷ triều nên phần bờ kè của đền dễ bị hư hại, đổ vỡ. Ngược lại, toàn bộ các hạng mục công trình kiến trúc bên trong của di tích như tiền đường, hậu cung được ngư dân công đức, quyên góp và thường xuyên tu tạo, cộng với phía trước có dân vạn chài sinh sống nên được giữ gìn khá tốt. Trước đây, các hoạt động lễ bái, tổ chức lễ hội đều diễn ra tự phát, nhưng từ năm 2008 đến nay, TP Hạ Long, phường Hùng Thắng và Ban Quản lý Vịnh Hạ Long thường xuyên quan tâm, hướng dẫn cộng đồng ngư dân trong công tác tổ chức lễ hội, vận động bà con nâng cao ý thức giữ gìn vệ sinh môi trường, đồng thời đảm bảo an ninh trật tự, ngăn chặn những biểu hiện tiêu cực trong tổ chức lễ hội và quản lý di tích.

Ngọc Mai

--------------------------------------

(Bài viết có sử dụng tư liệu trong hồ sơ di tích của Ban Quản lý Vịnh Hạ Long).